150 Jaar Welstand: De Maatschappij tot bevordering van Welstand, voornamelijk onder Landlieden 1822-1972

Uit Woord vooraf:

In het voorjaar van 1968 bereikte mij bij monde van de heer M. E. V. P. Scholten van Aschat, sinds 4 juni 1920 (hoofd)bestuurslid van de Maatschappij tot bevordering van Welstand, voornamelijk onder Landieden, het verzoek mij te willen belasten met het beschrijven van de geschiedenis van die Maatschappij, zulks in verband me het feit dat zij in 1972 150 jaar zou bestaan. Aanvankelijk heb ik gemeend aan dit verzoek niet te kunnen voldoen, omdat ik voorzag in verband met mijn dagelijkse werkzaamheden niet de nodige tijd voor zulk een studie te kunnen vinden. Die aarzeling werd nog versterkt door het feit dat, naar mij werd medegedeeld, het zeer uitgebreide archief van de Maatschappij nog niet was geinventariseerd en beschreven. Wel was daartoe door het bestuur inmiddels opdracht gegeven; het archief zou binnen afzienbare tijd voor die beschrijving en inventarisatie naar het gemeentearchief van Breda worden overgebracht. De voor mijn studie noodzakelijke stukken zou ik niet alleen daar kunnen raadplegen, maar het bestuur deelde mij mee, dat ik alle voor mijn onderzoek noodzakelijke bescheiden desgewenst ook thuis raadplegen mocht. Dat ik, ondanks mijn aarzeling, voor de op mij uitgeoefende aandrang om aan het verzoek gevolg te geven ben bezweken, vond zijn oorsprong in de omstandigheid, dat ik begreep, dat op het verschijnen van een beschrijving van de geschiedenis der Maatschappij van Welstand in 1972 door het bestuur bijzonder veel prijs werd gesteld, en ik meende erop te kunnen vertrouwen, dat de inventarisatie en beschrijving van het archief tijdig voltooid zouden zijn. Helaas bleek dit laatste werk zo veel tijd te vorderen, dat de beschrijving pas in april 1972 – en dan nog slechts in concept – gereed was (te laat dus om nog in deze studie te kunnen verwerken), maar de heer J. M. F. IJsseling, assistent-gemeentearchivaris van Breda, die zich met de inventarisatie en beschrijving had belast, heeft mij geregeld op mijn verzoek voorgelicht over hetgeen ik in het archief kon aantreffen.

Inhoudsopgave:

Een woord vooraf

Archivalia

Bronnenpublikaties en literatuur

Afbeeldingen

Gebruikte afkortingen

Hoofdstuk I: DE STICHTER VAN DE MAATSCHAPPIJ, ds Jacob van Heusden (1757-1841) _ 1. Karakter en afkomst _ 2. Opleiding en huwelijk _ 3. Predikant te Hilvarenbeek _ 4. Teruggang van het protestantisme in Brabant _ 5. Plannen tot oprichting van een Protestantse Maatschappij _ 6. Laatste levensjaren

Hoofdstuk II: DE OPRICHTING DER MAATSCHAPPIJ IN 1822 _ 1. Protestanten en katholieken in Brabant _ 2. Oriëntaties en adviezen _ 3. De oprichtingsvergadering van de ,,Protestantsche Maatschappij ter bevordering van Welstand, door ondersteuning en voorlichting” _ 4. Het eerste Reglement

Hoofdstuk III: DE BEGINJAREN VAN DE MAATSCHAPPIJ _ 1 De aanvankelijk betrachte geheimhouding _ 2. De Katholieke Maatschappij van Le Sage _ 3. Dreigende verwarring _ 4. Openlijker optreden en ledenwerving; Bestuur _ 5. De eerste ondersteuningen _ 6. Teleurstellingen _ 7. Steun aan hervormde gemeenten _ 8. Eerste wijziging van het oude reglement

Hoofdstuk IV: ,,WELSTAND” EN HET UITBREKEN VAN DE BELGISCHE OPSTAND _ 1. Petitie-bewegingen _ 2. Financiële perikelen en ledenverlies

Hoofdstuk V: DE MAATSCHAPPIJ GOOIT HET ROER OM _ 1. De ,,aanspraak” van 1833 _ 2. Het reglement van 1834 _ 3. Ondersteuningen volgens het nieuwe reglement _ 4. De Leiding van de Maatschappij in nieuwe handen

Hoofdstuk VI: IN WOELIGE WATEREN _ 1. Protestantse verdeeldheid _ 2. Ontevredenheid in protestantse kring over de werking der Maatschappij _ 3. Unitas en Christelijk Hulpbetoon _ 4. Samenwerking met Unitas en Christelijk Hulpbetoon _ 5. Phylactérion _ 6. Andere protestantse genootschappen _ 7. Cramers mémoires _ 8. Reglementwijzigingen en bestuurswisselingen

Hoofdstuk VII: VOETANGELS EN KLEMMEN _ 1. De ,,kerkplundering” van Heeswijk (1847) _ 2. De zendingsgemeente van Hapert (1860/74) _ 3. De ,,Nederlandse Commissie voor Christelijk Onderwijs” (1849-1879) _ 4. Het herstel der bisschoppelijke hierarchie (1853) _ 5. Reacties op het eerste Vaticaanse Concilie

Hoofdstuk VIII: KAARTSPEL VAN HEREN EN BOEREN; de relatie met de pachters _ 1. Minder leden – hogere pachten _ 2. Krappe pachterskeuze _ 3. Het toezicht op de pachters _ 4. Ernstige kritiek

Hoofdstuk IX: DOORBRAAK VAN EEN NIEUWE MENTALITEIT _ 1. Andere verhoudingen _ 2. Boeren-organisaties

Hoofdstuk X: HET BESTUUR IS DE MOEILIJKHEDEN TE BOVEN _ 1. Bestuurswisselingen _ 2. Einde van het anti-papisme

Hoofdstuk XI: DE MAATSCHAPPIJ IN DE LAATSTE VIJFTIG JAREN _ 1. Malaise en crisistijd _ 2. De Tweede Wereldoorlog _ 3. De Maatschappij gaat overstag _ 4. Reglementswijziging van 1964 _ 5. Welstand in welvaart

Nabeschouwing

Sommaire

Bijlagen

Register van geografische namen

Register van persoonsnamen